CHIẾN LƯỢC TIÊU CHUẨN HÓA QUỐC GIA MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ PHƯƠNG PHÁP LUẬN - Phần 1

Để triển khai việc xây dựng chiến lược tiêu chuẩn hóa quốc gia (Chiến lược TCHQG) một cách bài bản, việc xác định phương pháp luận luôn là vấn đề quan trọng cần được đề cập đến đầu tiên. Theo quan điểm của ISO phương pháp luận này cần bao gồm một số vấn đề cơ bản sau đây:

1. Phương pháp tiếp cận 
2. Vòng đời của tiêu chuẩn hóa
3. Quá trình xây dựng
4. Phân tích bên liên quan và sự tham gia của bên liên quan
5. Xếp hạng các ưu tiên quốc gia và xây dựng lộ trình tiêu chuẩn cho các ưu tiên
6. Các loại dự án tiêu chuẩn hóa khác nhau
7. Tính toán nguồn nhân lực và tài chính cần thiết
8. Lập kế hoạch cho các dự án tiêu chuẩn hóa
9. Cấu trúc của tài liệu chiến lược

Đây là những vấn đề cốt lõi của phương pháp luận đã được các chuyên gia của ISO và các tổ chức thành viên tổng hợp, phân tích và thể hiện trên quan điểm làm cơ sở tham khảo cho việc xác định phương pháp luận xây dựng Chiến lược TCHQG của các nước thành viên. Chúng ta sẽ cùng trao đổi lần lượt các vấn đề nêu trên qua lăng kính của ISO để từ đó có thể liên hệ với thực tế phát triển tiêu chuẩn hóa quốc gia của mình để tìm ra hướng đi thích hợp.

1. Phương pháp tiếp cận

Trong thực tế cách tiếp cận khác nhau để phát triển các chiến lược tiêu chuẩn hóa sẽ dẫn đến các định dạng khác nhau của tài liệu chiến lược tiêu chuẩn hóa. Chúng ta có thể xem xét các cách tiếp cận phổ biến đang được sử dụng trong phương pháp luận xây dựng Chiến lược TCHQG hiện nay.

Phương pháp tiếp cận của ISO

Theo phương pháp tiếp cận này, việc xác định các ưu tiên trong Chiến lược TCHQG dẫn đến việc phát triển một kế hoạch tiêu chuẩn hóa quốc gia, bao gồm danh mục các tiêu chuẩn cụ thể hoặc các dự án tiêu chuẩn đang thực hiện là mục tiêu của việc chấp nhận hoặc tham gia vào quá trình xây dựng tiêu chuẩn. Kế hoạch này có thể được cụ thể hóa bằng các kế hoạch chi tiết quản lý các dự án xây dựng tiêu chuẩn hàng năm, ví dụ: kế hoạch với các chi tiết về thông tin quản lý dự án tiêu chuẩn.

Hình 1: Hai giai đoạn chính trong quá trình phát triển Chiến lược TCHQG

Các ưu tiên được xác định trong chiến lược TCHQG có thể dẫn đến việc xác định các tiêu chuẩn cụ thể cần thiết cho sự phát triển quốc gia. Kết quả là một danh mục các tiêu chuẩn như vậy có thể là mục tiêu của việc chấp nhận thành tiêu chuẩn quốc gia, tham gia vào thực hiện các dự án tiêu chuẩn hóa đang diễn ra hoặc, nếu không có lựa chọn nào khác, tổ chức xây dựng mới các tiêu chuẩn quốc gia cho nước mình. Đây được gọi là kế hoạch tiêu chuẩn hóa quốc gia. 

Phương pháp tiếp cận này được nhiều nước đang phát triển áp dụng, nơi mà nhu cầu thị trường về tiêu chuẩn thường không đủ nhiều và các cơ quan chính phủ thường cung cấp các hỗ trợ chính cho công tác tiêu chuẩn hóa.

Định dạng của một chiến lược tiêu chuẩn hóa như vậy thường được thể hiện trong Hình 2. Chiến lược này cùng với việc xác định các ưu tiên cho tiêu chuẩn hóa quốc gia cung cấp một khuôn khổ tổng thể và kế hoạch tiêu chuẩn hóa, trong đó danh mục các tiêu chuẩn hỗ trợ tài liệu chiến lược, thường nằm trong một phụ lục.

Hình 2: Cấu trúc của tài liệu Chiến lược TCHQG theo Phương pháp tiếp cận của ISO

Chiến lược TCHQG  bao gồm kế hoạch tiêu chuẩn hóa quốc gia, trong đó có danh mục  các dự án tiêu chuẩn quốc gia được lên kế hoạch xây dựng trong khoảng thời gian ba năm. Chúng ta có thể phân biệt trong quá trình trên hai giai đoạn chính trong xây dựng chiến lược:  Giai đoạn 1 tập trung vào việc xác định các ưu tiên quốc gia cho tiêu chuẩn hóa và Giai đoạn 2 trong đó các ưu tiên này được hoạch định hướng tới các tiêu chuẩn hiện có có thể được chấp nhận và chuyển đổi thành tiêu chuẩn quốc gia.

Việc mô tả thích hợp phương pháp luận xây dựng Chiến lược TCHQG của ISO chủ yếu theo định hướng hỗ trợ các sáng kiến ​​tiêu chuẩn hóa ở các nước đang phát triển, và để góp phần đảm bảo rằng các tiêu chuẩn được xây dựng dựa trên nhu cầu được xác định rõ ràng của quốc gia và được lập kế hoạch để xây dựng hợp lý về khung thời gian và nguồn lực. Điều này nhằm đảm bảo rằng các tiêu chuẩn được xây dựng dựa trên các nhu cầu được xác định rõ ràng, phản ánh thực tế kinh tế, xã hội và môi trường, cũng như các yêu cầu của các bên liên quan.

Phương pháp tiếp cận bắt đầu từ việc xác định ưu tiên của các ngành kinh tế và xã hội, tiếp theo là xác định các đối tượng cụ thể có thể được hoạch định hướng tới các tiêu chuẩn. Đầu vào của các bên liên quan thường diễn ra ở cấp độ đối tượng hoặc phân ngành mà các bên liên quan tham gia. Hình 3 mô tả quá trình theo phương pháp tiếp cận trên.

Hình 3: Xây dựng Chiến lược TCHQG - Quy trình cơ bản và đầu vào từ các bên liên quan

Phương pháp tiếp cận áp dụng tại nhiều nước phát triển

Trong một số trường hợp, các chiến lược tiêu chuẩn hóa chỉ bao gồm lớp trên cùng được thể hiện trong Hình 1, liên quan đến các ưu tiên quốc gia về tiêu chuẩn hóa (kết quả của Giai đoạn 1) mà không bao gồm nội dung chi tiết về các tiêu chuẩn cụ thể được đưa vào kế hoạch tiêu chuẩn hóa quốc gia (kết quả của Giai đoạn 2).

Đây thường là trường hợp xảy ra trong chiến lược của các cơ quan tiêu chuẩn hóa quốc gia từ các nước phát triển, nơi mà tiêu chuẩn hóa chủ yếu dựa vào thị trường và chức năng của Chiến lược TCHQG chủ yếu là cung cấp định hướng tổng thể cho tiêu chuẩn hóa, đặc biệt là đối với các ngành/lĩnh vực kinh tế và xã hội mới, hoặc các lĩnh vực phát triển công nghệ mới.

Hình 4: Cấu trúc điển hình của một Chiến lược TCHQG ở các nước phát triển

Như thể hiện trong Hình 4, các chiến lược hoặc lộ trình có thể tồn tại cùng, nhưng riêng biệt, với Chiến lược TCHQG cho các ngành/lĩnh vực kinh tế, xã hội hoặc công nghệ khác nhau.

Hình 5: Qúa trình xây dựng tiêu chuẩn

Cho dù các cơ chế và động lực xây dựng tiêu chuẩn và việc cung cấp tiêu chuẩn đến tay người sử dụng là gì, thì vẫn cần phải có các quá trình lặp đi lặp lại để kết nối việc xác định nhu cầu và yêu cầu đối với tiêu chuẩn với việc xây dựng và cung cấp chúng đến người dùng cuối trong nền kinh tế hoặc xã hội. Các động lực  để đảm bảo quá trình này được thực hiện có thể chủ yếu là các lực lượng thị trường hoặc các biện pháp của chính phủ được hỗ trợ bởi các lực lượng thị trường. Đây là các mô hình khác nhau đang chiếm ưu thế ở các quốc gia khác nhau với cùng mục tiêu là tiêu chuẩn đáp ứng được yêu cầu của người dùng cuối.

So sánh giữa hai phương pháp tiếp cận trên chúng ta có thể thấy rằng phương pháp tiếp cận của các nước phát triển có kết quả rất giống với kết quả của Giai đoạn 1 của phương pháp tiếp cận của ISO cho các nước đang phát triển. Các cơ quan tiêu chuẩn quốc gia có thể quyết định vì những lý do khác nhau để giới hạn việc xây dựng chiến lược của họ ở Giai đoạn 1, điều này cho phép họ xác định được các ưu tiên tổng thể đối với các nhu cầu quốc gia có thể được giải quyết thông qua tiêu chuẩn hóa mà không cần đi sâu vào chi tiết hoạch định các ưu tiên này hướng tới các tiêu chuẩn cụ thể.

Do đó, có thể nói rằng phương pháp tiếp cận của ISO là linh hoạt hơn vì nó có thể áp dụng được cho cả các nước phát triển và đang phát triển. Cuối cùng, cơ quan tiêu chuẩn quốc gia sẽ phải quyết định xem liệu họ chỉ muốn giới hạn việc xây dựng Chiến lược TCHQG của mình ở Giai đoạn 1 hay họ muốn tiếp tục sang Giai đoạn 2, tức là ở cấp vi mô: triển khai kế hoạch xây dựng tiêu chuẩn quốc gia cụ thể.

Ngoài bản thân Chiến lược TCHQG, một nội dung quan trọng phải quan tâm là xây dựng kế hoạch truyền thông cho chiến lược này (thường là một tài liệu ngắn hoặc tài liệu quảng cáo). Kế hoạch truyền thông này thường tập trung vào các điểm chủ chốt, các phát hiện chính và các hành động quan trọng nhất được xác định trong Chiến lược TCHQG, và cần được truyền đạt bằng ngôn ngữ đơn giản tới công chúng và tất cả các bên quan tâm và các bên liên quan trong kinh doanh, chính phủ, các viện nghiên cứu, trường đại học, các tổ chức phi chính phủ và xã hội. 

Các nguồn thông tin chính để xây dựng một Chiến lược TCHQG  bao gồm: 

Nguồn 1: Dữ liệu thống kê từ các cơ quan quốc gia hoặc quốc tế và các kế hoạch phát triển

Để xác định các ưu tiên cho công tác tiêu chuẩn hoá, cần phân tích các khu vực sau: 

▸ Cơ cấu các ngành kinh tế và sự đóng góp của chúng vào GDP của đất nước. Nói chung, ngành nào càng đóng góp lớn thì càng quan trọng. 

▸  Cơ cấu thương mại của quốc gia và sự đóng góp của các ngành, nhóm sản phẩm hoặc dịch vụ đối với các sản phẩm cụ thể trong thương mại xuất nhập khẩu 

▸ Các vấn đề xã hội, có thể bao gồm từ dịch bệnh, tiêu thụ thuốc đến an toàn giao thông và giáo dục của các nhóm xã hội khác nhau 

▸ Các kế hoạch phát triển quốc gia của chính phủ hoặc các cơ quan chính phủ cho các ngành/lĩnh vực cụ thể của nền kinh tế. Trong khi ba mục đầu tiên nêu trên cung cấp thông tin về quá khứ và hiện tại gần đây, các kế hoạch phát triển cung cấp thông tin về các xu hướng và sự phát triển có thể xảy ra trong tương lai 

▸ Dự báo và lộ trình công nghệ cho các lĩnh vực công nghệ cụ thể có sự liên quan cụ thể với sự phát triển của quốc gia

Ngoài việc sử dụng các nguồn thông tin quốc gia, cần xem xét sự phát triển ở các quốc gia là đối tác thương mại quan trọng hoặc các quốc gia có điều kiện kinh tế, xã hội và các điều kiện khác tương tự. 

Nguồn 2: Đầu vào từ các bên liên quan khác nhau trong nước

Các bên liên quan từ doanh nghiệp, các ngành công nghiệp, xã hội, thương mại, khối viện nghiên cứu/trường đại học, cơ quan chính phủ và các nhóm khác là những nguồn thông tin rất quan trọng. Phân tích các bên liên quan cẩn thận và đánh giá nhu cầu của các bên liên quan phải được thực hiện như một đầu vào chủ chốt cho Chiến lược TCHQG.

Cuối cùng, kết quả đầu vào của các bên liên quan và phân tích kinh tế - xã hội cần được hợp nhất thành một khuôn khổ duy nhất bao gồm các ưu tiên về nhu cầu và kỳ vọng của quốc gia, sao cho hoạt động tiêu chuẩn hóa có thể có đóng góp tích cực./.

KS. Trần Văn Học, Phó Chủ tịch Hội KH&KT về Tiêu chuẩn và Chất lượng Việt Nam